TYPOGRAPHIA

TYPOGRAPHIA

quae unicum est contra tineas et blattas, omnis eruditionis inimicas, remedium: quamque cum omnibus veterum inventis, certare facile posle censet Ioh. Bodinus, Meth. Histor. c. 7. non Saturnum, ut S. Cyprianus, de Idolis libr. sensisle videtur: non Themistancos novi Orbis populum, ut Genebr. Chronograph. l. 4. docer, non Cathaienses Indos, ut Zuinger. Theatr. refert, aliosque, sed Germanos inventores habuit. Unde Beroaldus:

O Germania muneris repertrix,

Quô nil utilius dedit vetustas:

Libros scribere quae doces premendo.

Verum utrius Germaniae civibus ea gloria debeatur, acris controversia est. Hadrianus Iunius pro Harlemensibus pugnat, apud quos Laurentius Iohannes, cognomentô Aedituus Custosque, communiter Costerus, faginos cortices in literarum typos primo conformare intituerit A. C. 1428. iuxta Soriverium. Et certe Mariangelus ac Chronicon Coloniense ex Donatis Hollandicis primos Typographicae artis in Germania superiore auctores multum aiuros esle referunt. Plurimi pro Germanis stant: quas sententias quidam sic conciliare conantur, ut in Germania, et quidem Moguntiae, non sine Numine, quippe cuius Antistes Archicancellarii per Grmaniam munere et Nomophylacis dignitate eminet, artem hanc primitus elaboratam excultamque, eius nihilominus primum typum atque imaginem ex Donatis, qui ante id tempus, apud Hollandos rudi Minervâ, ut sunt plerumque rerum initia, typis expressi fuerant, desumptam esse dicant. Faciunt huc, illi ipsi primordiales et antiquissimi typi, quibus inventores huius attis usi, quique Moguntiae extare, vel saltem ante calamitosum, paulo post inventani Typographiam, urbis statum exstitisse dicuntur. Ibidem Iohanni Gutenbergio Ivo Witigis A. C. 1508. in Iurisperitorum domo monumentum cum inscriptione erexit. Sic in antiquissima omnium editione, quae Moguntiae A. C. 1459. lucem vidit, Rationalis divinorum Guilielmi Durandi, Iohanni Fust et Petro a Gernshenn inventi huius decus asleritur, ut alia omittam. E' quibus modo memoratis quis primas merentur, iterum disceptari soler. Gutenbergio illas tribuit, Iohannes Arnoldus Bergellanus, elegiâ de Typographico invento, sic tamen ut ei reliquos duos Fustium et Petrum Schefferum, Latine Opilionem, patriâ Gerushemium, socios adiungat, cum sic canit:

Imparibus numeris caelestia Numina gaudent,

Hoc opus exegit sic quoque sancta Trias.

Illo primus erat tunc Gutenbergus in albo,

Alter erat Faustus, tertius Opilio.

Secundum alios Faustus primariam de hoc certamine palmam auferre dignus videtur, utpote qui non rantum typos singulatios, praecipuum tanti artificii instrumentum, ex aere, dein stanno primus efformârit, literasque fusiles iungere docuerit, sed etiam princeps omnium typis descriptos libros orbi obtulerit et communicârit: Quos primitus er ligno, dein ex orichalco factos vult Melch. Adami: seu ctiam ex aere, ut Mariangelo Accursio placet, qui diserte aereorum inventionem Fansto ascribit. Ab hoc in consortium ascitus Gutenbergius est, qui sumptibus et impensis haerentem in luto Faustum, et im pendiorum gravitate rantum non submersum, liberalitate suâ et operâ sociatâ sublevavit, eôque ipsô de tantae rei consum matione praeclare meritus est. Accessit Petrus Schefferus, ex Fausti operis, qui matrices, quae fundendis typis inserviunt, stanneos typos (quod tamen etiam Fausto vindicat Accursius) et atramentum impressorium (quam laudem ei cum Gutenbergio alii communem faciunt) primus excogitavit, hocque pactô herilis filiae unicae Christinae matrimonium meruit. Rei tantae autem inirium A. C. 1450. im perante Fridericô III. Praesule Moguntinô Dierherô de Isenburg, factum, eamque aliquot post annis ad umbilicum perductam esle volunt erudiri. Ars aliquandiu clam habita est, famulis de ea non propalanda iureiurandô obstrictis, qui literas in sacculis clausis secum in officinam ferre, ac abeuntes eôdem modô auferre renebantur: post aliquot tamen annorum decursum, ortô dissidiô inter Faustum et Gutenbergium, qui A. C. 1455. iudiciali sententiâ Moguntiae condemnatus, inde Argentinam concessit, aliquot ex operis eo secum

adductis: clade dein urbis A. C. 1462. superveniente, cum omnes huc illuc diffugerent, toti orbi innotescere coepit. Post Argentinam enim, quam, extra Moguntiam peregrinari ausa, domiciliô suô primum dignata est, Ulricus Zellius Hanoviensis Coloniae Agrippinae officinam erexit. Nicolaus dein Genson, seu Ienson Gallus Germanus an Danus, (quem tamen ab Hansone Hamman dicto Hertzog, et Octaviano Scoro praeventum scribit melch. Adamus, nisi forte hîc Adami Hanso aliorum Ienso est) Venetiis typos exercuit: cui urbi post Moguntiam, prae omnibus aliis, Ars ista et bonae literae plurimum debent, ob typos elegantiores, quibus hodie fere utimur, quique differentiae ergo Veneti dicuntur, ibi primitus et quidem mature repertos. Hinc Romam festinavit Ars, quo praeter Ulricum Han, Campani versibus celebratum, Conradus Suenheim et Arnoldus Pannartz eam intulerunt. Imo ibi et Iohannis Phlippi de Lignamine, equitis Siculi, Typographi, circa A. C. 1480. meminit Simlerus in Biblioth. cum Neapolim typorum artificium iam detulisser Sixtus Russingerus Argentinensis, A. C. 1471. Ante omnes ramen reliquas Italiae urbes Taurinuni Pedemontii metropolis, studiô Academicô inclitum Typographicam officinam exercuit, ut hinc Galliae potius, quam Germaniae Italiam primitivam typorum propaginem debere quidam evincant. Circa A. C. 1485. Florentiae viguit Nicolaus Lautentius Alemannus. in Galliam Impressoria Ars a retro memorato Gensone primitus transplantata fuit. Belgii Prototypographus in obscuro est. Ceterum per Germaniam statim ab initio magnis passibus Ars progressa est. Argentinae enim, post Gutenbergium, celebrem instituit officinam Iohannes Mentel, cui successêre Adolphus Ruschius vel Rischius, Martinus Flaccus, Matthias Schurerius, alii. In vicina mox Basilea, quae circa A. C. 1490. Nicol. Keslerum

Typographum habuit, Iohannes Amerbachius, qui S. Augustini opera primus excudit, et post eum Iohannes Frobenius, Patrum impressione et magni Erasmi contuberniô nobilis, huiusque filius Hieronymus, et nepotes Ambrosius ac Aurelius: gener quoque Nicolaus Episcopius, Adamus et Henricus Petri, Petrus Perna, Hervagius, Antonius Winte, Ioh. Oporinus, aliique Typographicum forum calefecerunt: quorum omnium tot exstant typis descripta opera, ut el sola illorum enumeratio in librum iustae magnitudinis excrescere possit. Supra Basileam Tigurum est, primaria in Helvetiis urbs, quam Froschoverus hâc arte clariorem reddidit, Conradô Gensnerô virô undecumque doctissimô uberem praelo materiam subministrante. Francosurti quoque, occasione nundinatum, non tantum mature Typographia excoli coepit, sed etiam usque adeo is locus librariae rei mercatu inclaruit, ut nullibi simile quid vel hôc nostrô aevô, vel in omni antiquitate reperiatur. Primus qui artem ibi exercuerit, adhuc quaeritur: Wechelii postea, quibus Aubrir et Sleichii succeslerunt, caput supra reliquos extulerunt. Norimbergam Typographicae rei laude primus illustravit Antonius Koburger, qui aevô suô, non illius modo urbis, sed totius Germaniae Typographorum ac Bibliopolarum praecipuus fuit. Eius contemporaneus, Stephanus Arnoldi Lubecae officinam aperuit, Bibliaque Germanica in Saxonicam dialectum versa, A. C. 1484. excudit. Augusta Vindelicorum Ioh. Bemîerum circa A. C. 1466. Eslinga Conradum Finerum circa A. C. 1475. Ulma, circa idem tempus, Ioh. Zainerum et Conradum Denckmuth primos habuêre Typographos, Spirae A. C. 1480. Excudit Perrus Drach, quaestiones Petri Aquilani Minoritae in 4. libr. Sent. Daventria circa A. C. 1481. Richardium Pasradium habuit: Monasterii A. C. 1486. impressit Iohannes Limburgus, Rudolphi Langii, Nobilis Westphali, primi inter Germanos, post expulsam Batbariem, Poetae carmina: Lovanii primus Typographus fuit Theodoricus Martinus Alostanus, cui Erasimus A. C. 1533. mortuo epicedion condidit. In Hispaniam, Angliam, Poloniam, quinam primi hoc Dei munus intulerint, adhuc in abdito: illud certum est, nec hodie illarum regionum praela cum Italicis, Gallicis et Germanicis conferri posle, nisi Angliam excipias, quae etiam supra reliquarum laudes ab aliquo tempore enititur. Memorabilis nihilomnius est Bibliorum Complutensium editio, in Hispania, ab Arnoldo Guilielmo Brocario eius loci Typographo, Leone X. Romae sedente, auspiciis Francisci Ximenti Cardinal. perfecta. Inter Gallica Typographea, Lutetiana et Lugdunensia semper excelluerunt. Et Lutetiae quidem Iohan. Parcus, et Iodocus Badius Ascensius iprimi ad aliquod in hac arte nomen pervenêre, licet illos praecurrerit Georgius Mittelhus Germanus, qui A. C. 1484. tractatum de Corpore Christi ibi publici iuris fecit. Lugdunum vero Franciscus imprimis Fradinus et Hugo a Porta, ut et Griphinus Tornaesius, Cardo, hâc arte illustrârunt, etc. Quis porro liber primus proelium subierit, non minus anxie queritur. Mariangelus Accursius Donati Grammaticam et Confessionalia, primogeniturae huius honore beat: quem Coloniensis Chronici auctor, Bibliorum sacr: codici impartit: (Nisi quod stare potest Mariangeli sententia, de Hollandicis rudimentis loquentis,) cum ait: Hôe annô, qui vere erat aureus, 1450. excusum primo Moguntiae Bibliorum opus, idque characteribus maiusculis, et quibus exinde plerumque Missalia solent. Interim mallinckrotus, fibi saltem non visum esle librum ante A. C. 1459. excusum, refert; qui est Officiale Durandi, cuius exemplar in

Academ. Basiliensi asservatum, hanc inscriptionem habet, Iohannes Fustius civis Moguntinus excudit Officiale Duandi in fol. per Petrum de Gernsheim, Ann. Chr. 1459. Quae porro huc faciunt, paucis sic habent: Primus, qui Graece excudit, Aldus fuit Manutius, qui circa A. C. 1500. Officinam Venetus instituit: Idem typos Hebraicos primus in hac arte adhibuit, cum antiquissimi Typographi, si quae Graeca vel Hebraea vox occurrisset, vacua ilic spatia relinquere solerent. Typi dein primi rudiores fuêre, et continuis compendiis seu abbreviaturis, ut vocant, impediti: quam deformitatem, prae reliquis Aldi pater et filius ac Plantinus sustulêre, quorum postremus etiam argenteis fusilibus literis, ut et Stephanus, usus fuisle traditur. In principio quoque,

quae scriptis libris mangonizandis adhiberi miniatura solebat, etiam ad impreslos translata est, mox tamen utpore operosior desiit. Hinc supersunt codices primaevô illô tempore excusi, quibus capitales, ut vocantur, literae, penitus absunt, eo quod e minio adiciendae erant, ni emptorum festinatio praevertisler. Frontiscpicia item antiquissimorum librorum admodum ieiuna fuêre, postea copiosa rubrica librorum contenta proscribere. et addita hôc saeculô Chalcographicarum iconum emblemata ea illustrare coepêre. Praeterea primordiales illae impressiones, nomen Typographi, locum et tempus plerumque omisêre, dein cum usurpari coepislent, in calcem libri reiecêre, quô tempore simul invaluit, ut signum suum, seu scuta, ut vocant, quisque appingi curaret: in quorum locum hodie succeslêre certa emblemata et imagines, ut Circinus Plantinianorum: Frobenii Caduceus Gymnici Monoceros: Wechelianorum Pegasus: Grus Episcopii: Iuntatum Lilium, Parisiensis Societatis Navis velifera: Hierati Gryphus, etc. Nec Epistolis et Praefationibus olim in operum capitibus locus fuit: nec tantâ copiâ libri impressi sunt, unde tam rara vetustissimorum, qui huius artis beneficiô prodierunt, librorum est seges: nec typorum tanta, quanta hodie, fuit varieras. Primusque Adolphus Ruschius supra dictus, Biblia cum glosla ordinaria triplici Charactere, in publicum Argentinae dedit: et literas Italicas, quas Cursivas vocant, Aldus demum invenisle dicitur: libraria quoque negotiatio seu Bibliopolia tandem, qualia hodie sunt, ante A. C. 1500. nec Francofurti, nec alibi fuêre: quod commercium non parum iuvant Catalogi illi librorum, qui singulis nundinis Francofurti excudi et per omnem Europam inde disleminari solent, cuius instituti primus auctor Georgius Willerus, Bibliopola Francofurtensis, circa A. C. 1570. Ad Correctores descendo Typographicos, quô munere vel ipsi Typographi defuncti sunt, vel succidaneam illis operam praestiterunt viri doctissimi: Sic Fridericus Sylburgius apud Wechelianos, Kilianus apud Plantinianos, Sigismundus Gelenius apud Frobenios, Nicolaus Gerbelius, noti inter eruditos nominis, apud Schurerium Argentinensem, ipse Erasmus apud Theodoricum Martinum Lovaniensem Typographum, hoc officium obierunt: Imprimis autem, apud Sabellicum, Petri Tresii in hoc vitae et professionis genere, memorabile fuit nomen. Typographiae nostrae Affmia sunt 1. Rudimenta Harlemensia: in qua urbe non ex discretis et singularibus typis, inter se iunctis, ut hodie fit, sed in pagellis ligneis, quibus literae erant incisae, coeptum est imprimi, circa A. C. 1420. secundum alios triginta, iuxra nonnullos A. C. 1440. factô ab editione Donati, secundum alios a Speculo

Salutis, initiô. Cui simile quiddam forsan illud Saturni aliorumque, de quibus supra inventum. Avia quoque Iulii Caesaris Scaligeri Veronica Lodronia, Horologium Beat. Mariae habuisse dicitur, pagellis ligneis incisis impreslum in membranis, literis inter se colligatis et connexis. 2. Typographia Sinica, multi iam aevi: cuius beneficiô, incredibili tum facilitate, tum celeritate folia imprimunt, inque tabulis sculpendis tam prompti sunt, ut nihilô plus temporis in sculpenda, quam nostri in componenda una emendandaque consumere videantur. Quae excudendi ratio ad Sinicos characteres grandiusculos admodum accommodata est, cum tenuia nostra elementa tabulae ligneae commode insculpi non possint. Unde tanta in vasta illa Monarchia librorum multitudo, ut exprimi nequeat. Modum imprimendi infra exhibebo. 3. Ars aeris incisoria, Typographiae aemula et exornatrix: Quam primus reperîsle traditur Franciscus a Bocholt, Montensis Ducatus opilio, cui successit Israel a Meckenich ex Eifflia oriundus, et Martinus Stockius, praeceptor Alberti Dureri, ut ex Chronico Sebast. Franckii et Matthiae Quadi Germania, scribit in suo Itinerar. Teutonic. Martinus Zeilerus Carinthius. 4. Ars. aereas tabulas et laminas arrosivis liquoribus inscribendi et locô sculpturae excavandi, priori recentior: quod commentum defertur, eôdem Quadô referente, ad inventores Iohannem et Lucam, fratres Germanos, cognomentô a Dotekum, oppidô natali. 5. Ars Chalcographicas tabulas cum ipsis typis artificiose et venuste sociandi: in qua Satlerus in Bavariâ: amsterodami Hondius et Iansonius: Herbipoli Laevinus Hulsius: Francofurti, post Bryaeos fratres, Matthaeus Merianus aliique floruêre. Huius generis sunt Ortelii Orbis terrae: Mercatoris Atlas: Spigelii libri Anatomici: Goltzii et Iacobi Biaei antiquitates ac numismata, etc. inprimis caelestes ac terrestres illi globi, quos Belgarum ingenia et manus orbi communicant; quorumque primus inventor Gerhardus Mercator Rupelmondanus censetur. Plura vide apud Bernh. Mallinkrot, Dissertat. de ortu ac progressu Typograph. Artis, e quo ista deprompsimus. Argentoratensibus tamen suis, nobilissimae huius Artis investigationem deberi ait Matth. Berneggerus, Laudat. sun. Petri Storckii Consulis et Scholarchae Argentorat. aliique non pauci. Quibus favet Chronicon Argentor. MS. Germ. quod hac de re ita habet A. C. 1440. praeclara et humano generi utilissima Ars Typographica primum in lucem, idque Argentorati prodiit, Auctore Iohanne Menteliô. Cui cum famulus esset, Iohannes Gansfleisch, Moguntiâ oriundus, eius conscientiae ac fidei negotium hoc credidit: sed hic in herum perfidus, Iohanni Gutembergio, homini nobili ac opulento, cuique iam aliquid de Mentelii invento suboluerat, totam rem palam fecit; atque pactô cum eo initô, quod Argentorati scopum se assecuturos desperarent, Moguntiam inde se recepêre, multum lucrte compendiosa hac Arte sibi polliciti. Et paulo post: Sed Deus, qui perfidiam inultam non abire sinit, Gansfleischium tandem oculorum usu penitus privavit. Et testatur Dan. Speclinus, in Chron. suo itidem MS. adhuc suâ aetate, Ioannis Mentelii instrumenta, quibus ad imprimendum usus fuerat, superfuisse: literarum nempe typos ex ligno, ut et integrarum syllabarum ac vocum, cum foraminibus ad latera, per quae filô traiectô arcte coniungerentur; Praelum itidem e ligno, ei simile, quô uvae exprimuntur etc. Manuscriptis hisce testimoniis adduntur impressa varia. Hieronymus certe Gebwylerus, Panegyri Carolinâ, p. 19. edit. Argent. A. C. 1521. iohannes Mentelius ob chalcographandi seu stanneis calamis excudendi libros Artem celebris, eam primus ante 74. annos in hac urbe (Argentorati) mortalibus adinvenit. Etsi Moguntiaci cuidam Iohanni Fust civi suo id acceptum ferant. Ipsi quidem vidimus syngrapham Iohannis Mentelii et Henrici Eckstein

Argentinenium Civium super certis pactis, quibus alter alte risese eô tempore obligaverat, causâ occultius hanc impressoriam Artem inter se primum exercendi, quae nimirum quottidianô usu, novis adinventionibus clarior reddrta est. Conspeximus et illic libellum eiusdem Iohannis manuscriptum, ac multis figuris instrumentorum ei Arti necessariorum depictum: item de atramento conficiendo elegantissima praecepta, quae monumenta Iohannes Scottus Argentinensis, et doctrinâ et hâc Arte celebris, praedicti Memelin ex filia nepos hodie penes se illaesa retinet: cuius tam praeclaris simi ingenii ac coeterorum de re liter aria bene meritorum Alsatorum nomine, tum Italia, tum Gallia, ullius harbarici notam Tribocibus inurere erubescat. Sic Iac. Spiegelius Selestadiensis, Maximiliano a scretis Comment. super Austriados libros 12. Bartholtni l. 9. Fatô quôdam Germanica ingenia coeteris praestant in aere tractando, ut absoluta, quae quottidie edunt, opera docent. Insigniter autem divina illa Impressoria Ars Argentorati primum per Iohannem Mentel. A. C. 1444. inventa testatur etc. Eandem laudem Argentoratensibus, quamvis aliô argumentô, adstruunt Scriptores illi, qui inventae Typographiae gloriam Iohanni Gutenbergio, itidem Argentoratensi, tribuunt: ut Bapt. Fulgosus, dict. et fact. memor. l. 8. c. 11. Wimphelingus, Epit. Rer. German. c. 65. M. Antonius Coccius Sabellicus, Ennead. 10. l. 6. Chronicon Coloniense, sol. 312. Alii, quae omnia velut fasciculô colligens Mich. Meyerus Comes Imperialis Consist. in veris Germanorum inventis, p. 125. Nil ad me, inquit, Moguntini, ut nec harlemenses, sed veritas, quae defendenda est: Argentinenses non soli haec sibi deberia affirmant, sed tot docti in Germania et communis omnium sententia: Auctoris nomen exprimitur, nempe Iohannis Gutembergii; Annus inventionis additur, nempe 1440. Locus quoque non praeteritur, nempe Argentinae; ubi invenit; et Moguntiae, ubi perfecit: Monstrantur libri primis eius typis excusi, veluti adhuc Basileae in Bibliotheca Academica, eiusmodi reservatur, qui non est eius perfectionis et elegantiae, quales nunc habentur typis impressi. Nec multum abit Iesuira Nicol. Serarius, Rerum Mogunt. l. 1. c. 36. et seqq. cum ait, An Argentoratensis fuerit artificii huius Auctor itemque an inibi de hoc altquid aut cogitârit aut etiam tentârit, mihi haud liquet. Interim potuit esse aliquis domô Argentinensis et civitate tamen Moguntius, aliquid Argentinae cogitare, atque conari, hocque idem ipsum Moguntiae iam in lucem afferre ac perficere. Denique quia citra causam idoneosque Auctores, non est quisquam facile mendacii accersendus; credat qui volet, illi affirmanti. Sive itaque Iohan Mentelin, sive Ioh. Gutenbergius Typographiae fuerit Auctor, maner utrobique inventionis gloria Argentorato urbi; nec diffitendum, Gutenbergio mox de Mentelii invento aliquid suboluisse: sed exactius ab huius famulo Gansfleischio ea de re fuisle edoctum, adeoque pro Mentelii discipulo habendum esle, idoneô

testimoniô supra probatum est. Ita autem res habuit. Cum Mentelio tanti sumptus non suppeterent, ut Officinam Typographicam statim initiô erigeret: Gutenbergius autem cum Mentelii famulo, occasione supra memoratâ, Moguntiam iam essent delati, prius ibi, quam Argentorati Ars publice exercita excultaque est. Unde opinio orta, de Arte ibi a Gutenbergio inventa. Meminit certe pro fectionis huins Argentoratô Moguntiam Wimphelingus, catal. Epise. Argent. Valentinus Muntzerus Fuldens. Chronogr. Bernae impressa, A. C. 1550 Iohannes Hertzog, praes. Chron. Alsat. subpr. et Chron. Alsat. p. 127. Casp. Hedio Chron. Alii, qui omnes Typographiam Argentorati inventam et ercogitatam, Moguntiae vero exculram et consummatam esle, testantur. Ex eodem forte et alter error ortus, quô Iohannes Gensfleisch Artis Impressortae inventor creditus est, ut ex Epitaphio Moguntiae ei erecto, in templo D. Francisci, discimus. Ut autem Gutenbergius Moguntiam venit, praesto ipsi fuêre Iohannes Fust et Iohannes Medinbachius, qui insigni ipsi operâ navatâ suam quoque hîc laudem merentur, pluribus enim ad insigue hoc inventum omnibus numeris consummandum, et hominibus et annis opus erat: unde licer A. C. 1440. Typographiae esset natalis, illa tamen ante A. C. 1450. non fuit absoluta, quô pactô Auctorum circa Annum distrepantias facile conciliabis. Facit huc, quod praefatus Gebwilerus Ioh. Mentelium Inventorem primum, postquam aliquandiu ligneis arsus esset typis, demum A. C. 1447. stanneos adhibuisse memorat. Librum quod attinet, qui primus Typis expressus in lucem prodierit, narrat Christophor. Lehmannus, Chron. Spirensi, p. 937. Dietherum Electorem et Archiepiscopum Moguntinum scripsisle (die Martis, post Dominicam Laetare A. C. 1462.) ad Senatum Spirensem, in causa sua contra Adolphum Comitem Naslovium; simulque transmisisle scriptum publicum, a primo Typographo Moguntino, impressum, in quo, Se ideo a Papa diris devotumesse, quod Imperii germanici Iura Pontificiae Aulae subicere noluerit, simulque, quantum damni omnibus temporibus Pontificum excommunicandi, vasallos subditosque iuramentô, quô Imperatoribus obstricti erant, solvendi licentia, in Imperio dederit, plutibus fuerit exsequutus. Sed et in variis Bibliothecis antiquis, Argentorati imprimis, libelli reperiuntur, rudi admodum Minervâ impressi, paginarum num eris, titulis, locô impresionis, aliisque notis, quibus paulo post haec tentpora insigniti coeperunt, carentes: Quae sine dubio prima Artis rudimenta fuerunt, Typographis tum Artem, quantum pote, adhuc celantibus, adeoque occasionem omnem in eos, qui illam exercerent; accuratius inquirendi demere desiderantibus. Vide Auctorem Anonym. Tract. Germ. Argentinae impressi A. C. 1440. cuitit. Bericht von Erfindung der Buchtruckerey in Strasburg: ubi praeterea, ex Wimphelingi Epitome rer. German. celebriores huius urbis Typographi hôc ordine recensentur: Iohannes Mentel, Adolphus Ruschius, Martinus Flachus. Quibus aiunguntur Iohannes Grieninger, Henricus de Ingwilere, Matthias Schurerius, Artium Doctor; Iohannes Schort, Iohannes Knoblauch, Georgius Ulricherus, Andelanus, Wolphgangus Kopphel, Bernhardus Iobin, Wendelinus Rihelius, Lazarus Zetznerus, Iohannes Carolus paulus Ledertz, Wilhelmus Christianus Glaserus, Alii. Adde Martin. Crusium, Annal. Suev. p. 412. edit. Francof. 1596. Melch. Adami Silesium, Literat. in German. volum. 1. sec. p. 2. f. etc. Ratio autem Typographiae

Europaeae haec est: Characteres plumbei pro literarum atque notarum numero ingeniose fusi, in cellulas sui cuiusque generis aptissime

distinguuntur: inde ad eandem, quâ scribimus, rationem, expedite seliguntur, componuntur invicem, et quasi colligantur, ut paginae totae aequalibus inter se versibus compleantur. Has marginibus serreis arcte, ne dilabi possint, concludunt typothetae et diligenter emendant. Post atramentô, quo haereat, paratô, duabus semipilis mollibus ad convenientem respersionem utentes Impressores, praelo subiciunt ac fortiter comprimunt: sicque iustô paginarum numerô impressô, iidem typi dissolvuntur; ac in suis cellulis reponuntur, ut reliquis instituti operis partibus effingendis,, rursus atque iterum, pro verborum serie, coagmentari possint, ex Christoph. Milaeo, l. 2. de Univ., rerum Historia. Sinenses vero, Characteres tabulae e pyro fere malove insculpunt, hôc modô folium exscriptum levater conglutinant, inde magnô artificiô iam siccam papyrum ita eradunt, ut non nisi tenuissimâ facie transparentes characteres videantur: dein stylis ferreis, ita tabulam illam exsculpunt, ut sola characterum vel picturae lineamenta emineant, tum facllime et celerrime, folia, quantum volunt, imprimunt, sic ut soepe Typographus unus, die uno, quingenta supra mille expediat. Spizelius, de re liter. Sinensiim Sect. 3. etc. Laurentius Valla de nobilissimo hoc Germanorum invento:

Abstulerat Latio multos Germania libros,

Nunc multo plures reddidit ingenio:

Et quod vix toto quisquam perscriberet annô,

Munere Germanô conficit una dies.